Akta metrykalne obejmują zespoły ksiąg parafialnych, w których systematycznie rejestrowano każdorazowe przypadki narodzin i chrztów (łac. liber natorum/baptisatorum), ślubów kościelnych (łac. liber copulatorum) oraz zgonów i pogrzebów (liber mortuorum/defunctorum). Obowiązek prowadzenia tego typu ewidencji nałożono na polskie duchowieństwo po soborze trydenckim, lecz przez kolejne stulecia spisywano je pobieżnie i bezładnie. Sytuacja zmieniła się dopiero po rozbiorach Rzeczypospolitej, kiedy kancelarie parafialne wciągnięto w aparaty biurokratyczne zaborców. Najbardziej przejrzystą metodą prowadzenia ksiąg na podstawie szczegółowego kwestionariusza był sposób wypracowany pod zaborem austriackim. Mocą patentu cesarskiego z 1784 roku zobowiązano proboszczów do prowadzenia ksiąg metrykalnych oraz wprowadzono podstawowe zasady ich uzupełniania. Ostatecznie księgi zmarłych każdorazowo musiały zawierać takie informacje o denacie jak: dzienna data zgonu oraz pogrzebu (Dies et mensis obitus/sepulturae), dokładne miejsce zamieszkania (Numerus domus), imię, nazwisko, stan społeczny oraz podstawowe informacje o najbliższej rodzinie (Nomen, cognomen, et conditio mortui – penes infantes aut caelibes etiam nomen, cognomen et conditio parentum), informacje o wyznaniu (Religio: Catholica/aut alia) oraz płci (Sexus: masculini/feminini), wieku (Dies vitae), a w końcu okoliczności zgonu (Morbus et qualitas mortis). Zwykle też podawano imię i nazwisko kapłana udzielającego ostatnie sakramenty bądź odprawiającego pogrzeb.
Księgi zmarłych stanowią więc bezcenny typ źródeł nie tylko do badań genealogicznych czy demograficznych, ale także analizy stanu zdrowia publicznego całych społeczności oraz takich zjawisk jak szalejące epidemie. Przed drugą wojną światową częstym powodem przedwczesnych zgonów wśród dzieci była szkarlatyna dziś nazywana płonicą, której fale regularnie nawiedzały galicyjską prowincję. Epidemiczną skalę przybierała też nawracająca w porach deszczowych biegunka zakaźna znana jako dyzenteria lub czerwonka, przenoszona przez zanieczyszczoną odchodami ludzkimi lub zwierzęcymi wodę. Galicji nie ominęła ponadto jedna z największych katastrof epidemicznych XX wieku, czyli pandemia grypy typu A H1N1 zwanej popularnie hiszpanką. Ocenia się, że pochłonęła ona do 50 milionów istnień ludzkich na całym świecie. Hiszpanka cechowała się wysoką śmiertelnością ludzi dojrzałych, posiadających silny układ odpornościowy, a bezpośrednią przyczyną zgonów było wirusowe krwotoczne zapalenie płuc. Tę śmiercionośną grypę w metrykach zapisywano jako „morbus hispanicus”. Poniżej zamieszczamy listę powodów zgonów najczęściej pojawiających się w galicyjskich księgach metrykalnych.
a vulnere – od ran
abortus – poronienie, płód poroniony
absces gutturis – ropień na gardle
adustus igne – poparzenie ogniem
ambustio – poparzenie
ambustio in calce – poparzenie wapnem
amentia – obłęd
angina – angina
apoplexia, apoplexia cerebri – udar mózgu
aqua suffocatus – utonięcie
ascites – puchlina brzuszna
asthma – astma
bronhitis – zapalenie oskrzeli
calcinatio cerebri – zwapnienie mózgu
calcinatio cordis – zwapnienie serca
cancer, carcinoma – rak
cancer stomachi – rak żołądka
casu suffocatus – przypadkowe uduszenie
catarrhus – nieżyt nosa
choroba angielska – krzywica
choroba św. Walentego – padaczka
coclus – krztusiec
coecus – ślepy
colica – kolka
combustio – poparzenia
consumptio – gruźlica
contusio – kontuzja, uszkodzenie
convulsio – wstrząs
convulsiones – drgawki, padaczka
cordiapalmus – kołatanie serca
corditis – zapalenie błony sercowej
debilitas – kalectwo
debilitas amens – choroba umysłowa
debilitas cordis – wada serca
debilitas innata – wada wrodzona
debilitas naturalis – kalectwo
debilitas stomachi – wada żołądka
debilitas ventris, gastri – wada żołądka
debilitas virium – osłabienie życiowe
delirium – zaburzenia świadomości
diarrhoea – biegunka
difficilis partus – trudności porodowe
diphteritis – dyfteryt
dissenteria, dysenteria – czerwonka bakteryjna
dolor capitis – ból głowy
dolor in visceribus – ból wewnętrzny
Taniec śmierci (fragment), kopia obrazu z kościoła Bernardynów w Krakowie, kościół pw. Rozesłania Apostołów w Gruszowie
Jan Nayderffer, Uzdrowienie Jadwigi Paskówny, kościół św. Anny w Krakowie, 1767 rok
dolor pectoris – ból w klatce piersiowej
dolor stomachi – ból żołądka
dolor viscerum – ból wewnętrzny
ebrietas – pijaństwo
ejectio sanguinis – upływ krwi
encephalitis – zapalenie mózgu
enteritis – zapalenie jelita cienkiego
epilepsia – padaczka
erisipelas – róża
febris – gorączka
febris postpartum – gorączka poporodowa
febris putrida – gorączka cuchnąca
febris stomachi – ostry nieżyt żołądka
fluxus – upławy
fluxus sanguinis – upływ krwi
foetus immaturus – płód niedorozwinięty
foetus mortuus natus – płód nieżywo urodzony
foetus praematurus – płód przedwczesny
fortuite occisus – przypadkowo zabity
fulmine ictus – rażony piorunem
gangrena – zgorzel
gastritis – zapalenie błony śluzowej żołądka
gravis partus – trudny poród
haematopathia – choroba krwi
haemorrhagia – krwotok
hectica – gorączka trawiąca
hernia – przepuklina
hernia incarcerata – przepuklina uwięzła
hydronephrosis – wodonercze
hydropsis – puchlina wodna
immaturus partus – przedwczesny poród
in partu – przy porodzie
infectio sanguinis – infekcja krwi
infelix casus – nieszczęśliwy wypadek
inflammatio – zapalenie
inflammatio anasacrae – zapalenie podskórne
inflammatio cerebri – zapalenie mózgu
inflammatio glandularum – mononukleoza
inflammatio gutturis – zapalenie gardła
inflammatio pulmonum – zapalenie płuc
inflammatio renum – zapalenie nerek
inflammatio uteri – zapalenie macicy
inflammatio viscerum – zapalenie żołądka
influenza – grypa
innata debilitas – kalectwo wrodzone
invaginatio – wgłobienie jelit
invivus natus – urodzone martwe
ischuria – zastój moczu
laesio intestinorum – obrażenia wewnętrzne
laryngitis – ostre zapalenie krtani
marasmus senilis, marasmus sterilis – wyniszczenie starcze
meningitis – zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
miserere – niedrożność jelit
morbili – odra, różyczka
morbus cordis – choroba serca
morbus gastri – choroba żołądka
morbus genitalium – choroba narządów rozrodczych
morbus hispanicus – hiszpanka
morbus ignotus – choroba nierozpoznana
morbus nervorum – choroba nerwowa
morbus renum – choroba nerek
morbus stomachi – choroba żołądka
mors repentina – śmierć nagła
mors subitanea – śmierć nagła
mortuus natus – urodzone martwe
mortuus inventus – znaleziony martwy
morzyska – kolka
naturalis – śmierć naturalna
necrosis – martwica
obstructio – niedrożność
occisus – zabity
oedema – obrzęk
omephalitis – zapalenie pępka
palpitatis cordis – wada serca
paralisis – porażenie, paraliż
penes partum – trudny poród
perfrictio – wyziębienie
peritonitis – zapalenie otrzewnej
phthisis, phthysis – gruźlica
pleuritis – zapalenie opłucnej
pneumonia – zapalenie płuc
praematurus partus – przedwczesny poród
proles praematurus – płód przedwczesny
pyelitis calculosa – zapalenie miedniczki nerkowej kamyczkowe
raucitas – chrypka
effusio sanguinis – upływ krwi
rheumatismus – reumatyzm
rhexis – pęknięcie
rubeola – odra, różyczka
ruptura – skaleczenie
scarlatina – płonica, szkarlatyna
scerotrybe – pląsawica
sclerosis – stwardnienie
scrophuli – skrofuloza
senectus – starość
spasmus stomachi – skurcze żołądka
submersio – utonięcie
suffocatio – uduszenie
suicidium – samobójstwo
suspensus – powieszony
syphilismus – syfilis
tabes – gruźlica
thussis – kaszel
tormina ventris – kolka
tuberculosis – gruźlica
tussis – kaszel
tussis convulsiva – krztusiec
typhus – tyfus plamisty
typhus abdominalis – dur brzuszny
variola – ospa prawdziwa
venenatus – zatruty
vitium cordis – wada serca
vomes - wymioty
vomitus – wymioty
Piotr Kołpak